“Bert, unya na na, mangaon sa ta.” Tawag ni Fe nako. Naka-duko ko dinhi sa among umayan, akong kamut puno og mga umay aron i-tugsok sa yuta’ng wala nay mahatag pa sa amo kungdi timaan lamang sa mga ni-agi’ng tuig diin puno pa ni og kinabuhi ni’ng lugara.

Mihangad ako ug nilantaw sa akong palibot; sila Fe ug Macoy tua na na gamay’ng payag, nag-una na og kaon sa ilang pani-udto. Duna pa’y ubang mag-uuma nga nanarbaho, pero kasagaran sa ilaha nahimutang na aron mani-udto. Ako usab ni hinay-hinay na og lakaw padulong nila Macoy ug Fe.

Ako si Idelberto Sanchez, 56 na ang pangidad. Usa ako ka mag-uuma, sama sa akong amahan, nga sama usab sa iyang amahan. Sukad pa kani-adto, kami ang nag-atiman niining yutaa. Among mga kamot ang nag-buhi ug nag-hatag ug pag-kaon dinhi sa among lugar. Pero sukad-sukad, wala pa kami naka-sinati og suliran nga sama niini.

“Kaon pud intawn Bert ui, lupigan pa man nimo ang kabaw kung maka-trabaho.” Komedya ni Macoy.

“Saon ta man, nangahurot man atong mga kabaw. Duha nalang nabilin intawn. Kaloy-e.” Tubag sad ni Fe. Duha na ka tuig milabay sukad gi-duolan mi og mga taw gikan sa quarry. Kalimot nako sa ilang mga pangan, pero tumong nila ang pag-palit sa among yuta.

“Duol man gud mo sa copper deposit, noy. Sayang pud kaayo kung di nato ma-kalot diba? Dako na nang kwarta. Anyway, dako-dako man sad among ihatag sa inyo, di na ka angay mabalaka.” Sulti sa taw nako. Wala ko nisugot, di parehas sa uban namong silingan. Yuta ni sa akong mga katigulangan, dinhi ko na taw, sama sa akong amahan. Dinhi sad ko mamatay. Pero duha ka tuig na milabay, ang mga taw sa quarry gi-hinay-hinay og hilo ang yuta nga kani-adto nag-hatag sa amo og kinabuhi.

Sukad nag-sugod sila og kalot sa yuta, halos wala nay mabuhi’ng tanom. Among ma-ani igo lamang maka-sustento namo sa inadlaw-adlaw.

“Kaon na Bert, ayaw sige’g hinuktok dinha.” Si Fe namuyag. Akong mga mata naka-tutok sa umayan namo. Ang yuta nga kani-adto makapa-tambok sa among mga umay, karon mura na’g gina-tuok.

“Wa na man ta’y halos ma-ani ani ui.” Sulti nako. Akong mga higala nipahilom.

“Ang Ginoo na’y bahala nato Bert. Trabaho lang gyud ta. Diba? Ikaw pa mismo ni-sulti ana.” Sulti ni Macoy. Miginhawa ako og lawom ug ni-apil og kaon.

Gabii nako napa-uli sa amoa. Among balay dyutay ra nga payag nga naka-himutang sa bungtud unahan sa umayan. Di man ni mao’ng balaya nga na tawo ako, apan kani-adtong na-minyo na ako, kinahanglan kami mamalhin tungod sa bagyo nga ni-guba sa among balay. Hinuon, di ra man layo ang among payag sa daan’g gika-himutangan sa among karaan’g puloy-anan.

“Naa na man diay ka. Naa’y nilapwaan’g utan, kaon dinha. Ni-una na mi ni Luz.” Sulti sa akong asawa’ng si Rosalinda. Utan na sad among sud-an, utan gikan sa among tugkaran nga binuhi sa akong asawa. Kani-adto, sige mi’g pamalengke aron naa mi pang-kaon. Pero karon, mag-salig nalang mi sa mga gipang-tanom ni Rosa.

Samtang ako nag-kaon, milingkod si Rosa uban nako ug misulti sa mahilom. “Bert, paminaw sa. Kahinumdum pakang Berose? Katong ig-agaw nako nga nanarbaho sa Gaisano? Nangita daw sila og cashier para manarbaho sa ilaha. Nag-hunahuna ko nga ipa-adto si Luz usa aron manarbaho.”

“Si Luz? Unya iyang pag-eskuyla?” Mi-sulti ko samtang ni-tan’aw sa akong dalaga’ng anak nga anaa sa pikas kwarto. Nag-buhat siya sa iyang mga assignment bisa’g lampara lamang ang nag-hatag kaniya og kahayag.

“Bert, wa man ta’y mabuhat Bert. Ni-aging harvest halos wala ta’y na-dawdaw. Gibaligya pa man gani nato ang uban’g mga kabaw nato diba? Unsa na ba kaha karon nga halos wala na’y nangabuhi sa mga umay.”

“16 pa man intawn na si Luz, Rosa. Ginoo ko, di pa siya angay pa-adtuon sa syudad aron manarbaho. Angay siya sa skuylahan, uban sa mga classmate niya.” Tubag nako. Di nako makita ang akong Luz nga nanarbaho sa Gaisano, mao’y nanginabuhi para sa amoa.

“Ako ang amahan Luz, ako nang trabaho ang pag-sustenar nato. Dili na mao ang trabaho ni Luz.”

“Bert, paminaw sa-”

“Dili. Dili ko mosugot.” Sulti nako. Ni-hilom si Rosa ug ni-lakaw. Nisulod siya sa kwarto namo ug gi-sirado ang pultahan.

Ako nagpa-bilin sa lamesa, ga-tutok sa akong anak. Ginoo ko, tabang. Unsaon man namo ni?

Samtang nag-hinuktok ako, mihangad si Luz ug milingi kanako. Nipahiyom siya og nibalik sa iyang assignment.

Kayahon nako ni. Wala ko’y lain’g mabuhat.

TAPOS